Autor: Marko Stanojević, profesor istorije
Bakalska radnja s početka XIX veka
Trgovinom su se bavile i brojne zanatlije, kojima je trgovina dolazila pride, kao dodatno zanimanje. Vremenom, trgovina se ustalila u svakodnevni život i postala i osnovno zanimanje. Donosila je mnogo veće prihode od zanata. Dućanska trgovina, kojom su se bavili bakali i boltadžije, ostvarivala je niže prihode od ostalih vidova trgovine.
Trgovalo se širom teritorije koju je zauzimalo Osmansko carstvo, čak i u južnim krajevima Habzburške monarhije. Trgovačke veze bile su toliko razvijene, da su se proširile i ka varošima poput Jagodine i Ćuprije. Po orijentalnu robu za svoje dućane, trgovci su odlazili i u Sarajevo.
Beograd je bio, oduvek, najpopularnije mesto velikog broja trgovaca, zbog svog geografskog i strateškog položaja. Kao pogranični grad, ostvarivao je jaku vezu sa Habzburškom monarhijom, iz koje je stizala roba. U to vreme, trgovački grad, drugi po značaju, bio je Kragujevac, kao prestonica Kneževine Srbije.
Izun – trgovački pasoš
Knez Miloš Obrenović pomno je kontrolisao rad trgovaca. Imao je celokupan uvid u kretanje trgovaca, pri obavljanju trgovačih poslova. Trgovci su bili u obavezi da poseduju izune – trgovačke pasoše, koje su dobijali samo uz dozvolu lokalnih vlasti.
Pasoš je predviđao broj dana trajanja odsustva i boravka na putu, koje mogu trgovci da provedu. Ukoliko su se kretali u okviru granica kneževine, mogli su u putu da provedu osam dana. Ukoliko su se kretali van granica Srbije, dobijali su i do trideset dana.
Primer trgovačkog pasoša iz 1836. godine
U cilju koncentracije trgovine u varoškim centrima – čaršijama, država je izdavala uredbe kojima je zabranjivala otvaranje dućana po selima. Takođe, nije bilo dozvoljeno ni torbarenje. U sela nisu smeli da zalaze oni koji su imali običaj da idu od sela do sela i prodaju proizvode, noseći ih u torbama. Prividno je 1831. godine dozvoljeno otvaranje seoskih dućana, ali je ono strogo kontrolisano, pod posebnim uslovima. Varoški policajci bili su zaduženi da vode računa da se ne odvija protivzakonita trgovina.
Najvažnija karakteristika privrednog života Beograda, u godinama posle Drugog ustanka, bilo je njegovo jačanje. Težilo se da se Beograd uzdigne kao privredni centar, iako još nije bio glavni grad Srbije u to vreme. Trgovački deo grada sastojao se iz reda niskih dućana od šindre, pred kojima su sedeli srpski, turski, grčki i jevrejski trgovci, obučeni u svoje živopisne nošnje.
Neposredno po završetku ustanka, izbor robe u dućanima bio je veoma oskudan. Služio je samo za zadovoljenje najneophodnijih potreba stanovništva. Kupovala se so, luč, katran, vodenično kamenje, pamučna i vunena roba. Vremenom, pored standardnih bakalskih proizvoda (zejtin u kantama, pirinač u džakovima, usoljena riba u buradima, sapun, aleva paprika, suvo grožđe, makarone), kao i fino sečenog duvana, izbor robe proširuje se asortimanima drugih proizvoda iz kolonija (šećer, kafa, biber, badem, šećerleme, tamjan, lorber, karanfilić), kojima se upotpunjuje ponuda trgovaca. U posebnim dućanima prodavana je so, ali i usoljena riba, dok su u specijalizovanim dućanima, namenjenim za gvožđariju, prodavani ekseri, kose, poluge, crtala, raonici, cimere…
U beogradskim radnjama nedostajali su limun, belo brašno, narandže, muskat (vino). Knez Miloš je, povodom svadbe svoje ćerke, bio prinuđen da dobavi iz Zemuna sve ono čega u beogradskim radnjama nije bilo. Bila je angažovana i kuvarica iz Zemuna za svadbu, vična u pripremanju jela za ove prilike.
| Beograd je bio, oduvek, najpopularnije mesto velikog broja trgovaca, zbog svog geografskog i strateškog položaja. |
Podela trgovaca
Kada je reč o trgovcima u tom periodu, bili su podeljeni u dve grupe: trgovci stoke i trgovci ostale robe. Stokom su trgovali starosedeoci, ne samo trgovci, već i seljaci koji su obrađivali zemlju i gajili stoku u okolini grada. Ostali trgovci prodavali su raznovrsnu robu koju su nabavljali u zemlji i inostranstvu. Bili su poznati u narodu kao: bakali, boltadžije, magazadžije, mehandžije i komisionari.
Bakali su bili trgovci koji su prodavali, uglavnom, životne namirnice kao što su: sir, jaja, med i drugo. Magazadžije su u svojim magazama čuvali robu, kao što su: žito, brašno i so, te ih i prodavali na veliko.
Prema podacima iz 1825. godine, u Beogradu je te godine bilo 60 bakala, 87 boltadžija, 25 magazadžija i 85 mehandžija. Početkom XIX veka, Turci su se sve manje bavili trgovinom u Srbiji. Njihov posao sve više i sve češće preuzimali su Srbi, Grci i Jevreji. U Beogradu je skoro sva trgovina bila, isključivo, u rukama Grka i Jevreja, ali je vremenom, sa porastom srpskog stanovništva, prešla u ruke srpskog življa. Prema podacima iz 1837. godine, u Beogradu je ukupno, te godine, bilo 56 trgovaca. Od toga, bilo je 26 Srba, 20 Jevreja i 10 Grka. Bilo je slučajeva kada su se trgovinom bavili i ljudi drugih nacionalnosti. Tridesetih godina XIX veka, trgovinom pijavica u Beogradu bavili su se Francuzi.
Beograd je oduvek bio trgovačko mesto. Bio je stecište puteva, u njemu su spajali putevi sa Istoka i Zapada. Grad je, nakon Drugog srpskog ustanka, bio u ruševinama. Međutim, trgovina je ubrzo počela da se razvija, pa se postavilo pitanje gde smestiti karavane kamila, na kojima je dopremana roba sa Istoka.
O tome nam govori jedno pismo, koje je knezu Milošu Obrenoviću uputio njegov najmlađi brat Jevrem, u kojem jasno iznosi činjenicu da je pisao Georgiju kako bi saznao broj kamila i kako bi pripremio štale za njih. U pismu, Jevrem upućuje molbu knezu: ,,… međutim, Vas molim da javite mi šta će se u žitu davati kamilama i kamilarima – hoćemo li od našeg žita davati, ili ćemo žito za njih kupiti...“ Saobraćaj je na Carigradskom drumu oživeo, njime su se kretali karavani sa desetinama konja i kamila. Jedan od većih zapaženih karavana bio je u leto1852. godine, kada je robu iz Makedonije transportovalo petsto pedeset i tri velike i sto pet malih kamila. Poslednji takav karavan viđen je u Beogradu, samo dve godine kasnije, 1854. godine.
Jevrejska ulica na Dorćolu
U vreme kneza Miloša, Beograd je bio podeljen na tvrđavu i na varoš. Prostor između tvrđave i varoši zauzimao je čuveni Kalemegdan, kao sastavni deo tvrđave. Služio je, uglavnom, za redovnu vežbu turskih vojnika. Varoš se pružala polukružno oko tvrđave. Tvrđavu je od Save i Dunava razdvajao veliki šanac, sa unutrašnje strane, oivičen ukopanim palisadima, visokim hrastovim deblima, zašiljenim na vrhu.
Vidljive izmene, nastale posle hatišerifa iz 1830. i 1833. godine, ogledale su se u porastu gradskih naselja i širenju ,,beogradske varoši” van granica šanca, koji gubi svoj značaj kao granica gradske teritorije. U Beogradu se grade novi delovi grada. Grad je menjao svoj izgled izgradnjom većih i boljih zgrada javnog karaktera, a trgovine i stambene kuće dobile su stakla na prozorima, ali i obojenu drvenariju. Od 1837. godine, Beograd dobija, delimično, i vodovod sa uličnim česmama.
Gradska trgovina u Beogradu, tradicionalno je bila skoncentrisana na tri lokacije. Prva lokacija je Zerek, gde se odvijala trgovina robom na veliko, za široku potrošnju. Drugo mesto, tj. centralno mesto, malih dućana nalazilo se na Varoš-kapiji, dok se na Savamali, kao trećoj lokaciji, vršio izvoz i uvoz sirovina, građe, žita, soli i ostalih potrepština.
Zerek, trgovački centar, bio je deo Dorćola. Naziv ovog trgovačkog centra, najverovatnije, potiče od turske reči sa značenjem uzvišenog mesta sa izuzetnim pogledom, poput vidika. Na Zereku su pretežno živeli Turci i Jevreji, dok su Srbi živeli u delu oko Saborne crkve. Nakon donošenja hatišerifa iz 1830. godine, po zamisli kneza Miloša, Srbi su u ovom delu Beograda počeli da otkupljuju imanja i zgrade od Turaka.
Zerek, trgovački deo Beograda
Deo starog Beograda je Varoš-kapija. Nastao je u blizini mesta na kojem se nekada nalazila jedna od četiri kapije. Porušen je 1862. godine. Kroz kapiju se ulazilo u Beogradsku varoš, na prostoru današnje Pop - Lukine ulice. Taj prostor je za vreme turske, ali i austrijske vlasti naseljavalo srpsko stanovništvo.
Drugi trgovački centar Beograda, nalazio se i na Savi. Kako Oto Dubislav Pirh piše: ,,U kućama, udešenim po evropskom načinu života, živeli su trgovci koji su vodili trgovinu na veliko sa Zemunom.” Na obali Save, nazivali su se magazadžijama, jer su imali i svoje magaze. U njima su držali vlašku so u krupicama, brašno, šišarke i bosansko gvožđe. U blizini je bilo pristanište Liman, pristanište sa lađama, gde se utovarala i istovarala trgovačka roba.
Početkom XVIII veka, otpočela je nova istorija Savamale. To je vreme kada Austrougarska osvaja Beograd, tačnije, to je 1718. godina. Ujedno, to je i moment preseljavanja hrišćanskog stanovništva iz varoši, uz Savu.
Urbanizovanje Savamale počinje početkom XIX veka. U to vreme, Savamala je već bila selo sa stotinak kućeraka, rasprostranjenih od Varoš-kapije, preko delimično močvarnog terena. Danas, taj deo omeđavaju ulice: Karađorđeva, Savska, Gavrila Principa, Sarajevska i Kraljice Natalije. Rečno pristanište bilo je tada na Dunavu, gde je košava duvala svom snagom, a pri najvećim udarima vetrova održavanje brodova na vodi bilo je naročito otežano.
Savsko pristanište, XIX vek
Knez Miloš Obrenović primetio je da je Savska obala zaštićena grebenom i mnogo pitomija. Želeo je da, upravo tu, preseli pristanište i razvije trgovački deo grada. On je izdao naredbu potencijalnim i budućim trgovcima da svi oni, koji žele da se na savskoj obali bave trgovinom, moraju pored nje i da se nastane. Svim stanarima tog dela Savamale predložio je da, umesto kućeraka u kojima su dotad živeli, podignu pristojnije kuće i radnje. Imali su pravo na besplatno korišćenje šuma oko Beograda. Međutim, knežev predlog stanovništvo nije prihvatilo, pa je knez odlučio da ih preseli u Palilulu. Na praznom prostoru, o državnom trošku, podignuto je četrdeset i šest dućana, besplatno ponuđenih trgovcima. Ovakva ideja imala je uspeha. O celokupnom događaju svedoči podatak iz 1841. godine, gde se vidi kako cveta trgovina, da postoji veliki broj salona, kao i izvestan broj novopodignutih kuća.
Trgovci su Savamalu počeli da nastanjuju šezdesetih i sedamdesetih godina XIX veka. Samostalna trgovina i kontakt sa svetskim trgovcima stvorila im je začajan imetak i još veći ugled. Do tada su, uz Savu, trgovci imali samo magaze i dućane, dok u ovom periodu počinju da kupuju placeve i kuće. Neki od najpoznatijih trgovaca tog vremena bili su: braća Krsmanović, Rista Paranos, Konstantin Antula, Luka Ćelović, Đorđe Vučo i drugi.
U vreme vladavine kneza Miloša, trgovci su zajedno sa zanatlijama predstavljali građanski stalež, koji se u javnom životu zemlje sve više isticao. Veliki broj trgovaca činili su Srbi, doseljenici iz Austrije. Trgovci su u Srbiji uživali ogroman ugled, koji je rastao zajedno sa njihovim bogatstvom. Prema zapisima Vuka Karadžića, u vreme vladavine kneza Miloša, ugled trgovaca bio je iznad ugleda državnih činovnika. Među bogatim stanovnicima starog Beograda nalazili su se i grčki, cincarski i jevrejski trgovci, ali mnogo srpskih trgovaca. Njihov način života razlikovao se od tradicionalnog, kojim je živeo pretežni deo stanovnika grada. Njihove kuće su građene po evropskom uzoru, te je i život u njima tako bio organizovan. Beogradski trgovac bio je čovek od ugleda u svojoj sredini.
Dok je beogradska čaršija bila u rukama grčkih trgovaca, službeni trgovački jezik u Beogradu bio je grčki, čak se i trgovačka prepiska vodila na grčkom jeziku. Postojala i grčka škola u Beogradu. Crkvena uprava bila je u grčkim rukama sve do sredine 1831. godine.
Beogradska čaršija, kao glavni trgovački deo varoši, pružao se od Kalemegdana do Stambol-kapije i bio je naseljen Grcima i Cincarima. Tu su se nalazile radnje najčuvenijih beogradskih trgovaca. U glavnoj čaršiji nalazio se dućan do dućana. Bili su građeni od lako zapaljivog materijala. Požar bi bio najstrašnija nesreća, te su ga se čuvali. Preventivno, izdavana su najstroža naređenja.
| Prema zapisima Vuka Karadžića, u vreme vladavine kneza Miloša, ugled trgovaca bio je iznad ugleda državnih činovnika. |
Knez Miloš je požare koristio kako bi se obračunao sa Turcima. On je požare često organizovao kako bi Turke što više materijalno učinio zavisnim i nemoćnim. Do velikog požara došlo je 1831. godine, kada je izgorelo više desetina dućana sa postojećom robom. Šteta je bila nesagledivo velika.
Trgovci u Srbiji imali su svoja udruženja – esnafe. U Beogradu su postojali bakalski, boltadzijski, mehandžijski i magazadžijski esnaf. Knez Miloš im je pomagao, jer je u njima video šansu da se trgovina unapredi. Na čelu svakog esnafa nalazio se starešnina koji se nazivao „ustabaša“. On se starao da u esnafu vlada red i da se esnafska pravila poštuju.
Beograd je oduvek bio najveće tržište robnog prometa u Srbiji. Kroz grad je prolazila sva izvozna i uvozna roba. Svojim privrednim životom, privlačio je doseljenike iz raznih krajeva države. Kragujevac je, kao prestonica države 1834. godine, imao oko tri hiljade stanovnika, a Beograd, čak, osamnaest hiljada.
| Tokom nekoliko narednih nedelja objavljivaćemo u nastavcima priču, zasnovanu na istorijskim činjenicama, o razvoju trgovine u našoj zemlji tokom XIX i prve četiri decenije XX veka. |
